Shrinking Space for Dutch Civil Society

Af en toe duiken er dossiers op waarbinnen wantrouwen van de overheid richting de Nederlandse burger zorgt voor onrust, onbegrip en woede, zoals de Toeslagenaffaire. Ook het maatschappelijk middenveld kent hiervan haar eigen voorbeelden. Erik Boerrigter (directeur Partin) maakt zich zorgen hoe de FAFT-richtlijnen de ruimte voor het maatschappelijk middenveld beperkt.

In 2012 werd Nederland voor het eerst geconfronteerd met problemen rondom internationale betalingen. Dat kwam vooral door Financial Action Task Force (FATF), een intergouvernementele task force die zich bezighoudt met de bestrijding van witwassen en financiering van terrorisme. FATF stelt dat verenigingen en stichtingen hiervoor misbruikt kunnen worden. Op straffe van hoge boetes gingen banken strenger toezien op deze organisaties en de overboekingen die zij doen. Daardoor kwam geld van internationale ngo’s uit Nederland naar hun partnerorganisaties soms niet aan en werden deze partnerorganisaties bestookt met lastige, administratieve vragen. Vooral organisaties werkzaam in zogenoemde conflictlanden konden rekenen op extra werk. Niet alleen als het om particulier geefgeld ging, maar het betrof ook subsidies door de Nederlandse overheid. Op alle betalingen kwam extra controle.

En dat leidde tot wrevel.

Het was aanleiding voor Human Security Collective om de invloed van anti-terreur maatregelen op maatschappelijke organisaties en het maatschappelijke middenveld kritisch te volgen. Deze onbedoelde consequenties waren snel zichtbaar. Shrinking Space for Civil Society werd al gebruikt als metafoor voor een steeds repressievere en gesecuritiseerde omgeving en met ongekende aanvallen op de legitimiteit en veiligheid van veel activisten en mensenrechtenorganisaties. Dit gebeurt over de hele wereld, in zowel democratische als niet-democratische staten. Transnational Institute heeft de uitsluiting van maatschappelijke organisaties uit het bankwezen onder het mom van maatregelen ter bestrijding van terrorisme als tiende trend toegevoegd (https://www.tni.org/files/publication-downloads/on_shrinking_space_2.pdf).

Welk een ironie
In de achtereenvolgende subsidiekaders ‘Samenspraak en tegenspraak’ en ‘Power of Voices’ vonden en vinden talloze initiatieven plaats om mensen in partnerlanden beter te informeren, te mobiliseren of het gesprek aan te gaan met autoriteiten. Het eerste kader is van de hand van voormalig Minister Ploumen en het tweede werd geschreven door voormalig Minister Kaag.

De ironie wil dat Kaag in haar nieuwe rol als Minister van Financiën de politieke verantwoordelijkheid draagt voor een wet waardoor juist het Nederlandse maatschappelijk middenveld belemmerd wordt in haar nuttige werkzaamheden: de Wet ter voorkoming van witwassen en financieren van terrorisme (Wwft). Shrinking Space for Civil Society blijkt niet een probleem dat alleen in landen ver weg plaatsvindt. Het gebeurt ook hier. Deze wet belemmert het maatschappelijk middenveld nog vaker bij de toegang tot banken en payment service providers (PSP’s). In het gunstigste geval gaat het om onnodige administratieve rompslomp, in het meest ongunstige geval worden goede doelen als klant geschrapt of geweigerd.

Terwijl haar oude Ministerie zich inspant om betalingsproblemen wereldwijd aan te kaarten lijkt dezelfde bewindspersoon op een andere plek het probleem voor Nederlandse organisaties te bagatelliseren. In reactie op vragen van Kamerlid Stoffer d.d. 1 februari 2022 stelt zij ‘geen signalen [te hebben ontvangen] dat het voor goede doelen of kerken op dit moment onmogelijk is om een bankrekening te openen.’ Niet onmogelijk? In gewone-mensen-taal: ‘Maar we hebben het wel verdraaid lastig gemaakt’. Daarbovenop nemen zowel voormalige medewerkers van Kaag op het Ministerie van Buitenlandse Zaken als huidige medewerkers op het Ministerie van Financiën deel aan de Ronde Tafel gefaciliteerd door Human Security Collective. In deze Ronde Tafel buigen relevante stakeholders zich over het probleem van het uitsluiten van maatschappelijke organisaties als gevolg van maatregelen die terrorismefinanciering tegengaan. Banken, de ministeries van Financiën en Buitenlandse Zaken, maatschappelijke organisaties en het CBF nemen hieraan deel.

De ambtenaren van minister Kaag zijn dus al jaren op de hoogte van vele gevallen van de-risking en administratieve rompslomp. Hoezo, geen signalen ontvangen? Hoe herkenbaar klinkt dit na de Toeslagenaffaire?

Wat zeggen de autoriteiten?
Daarbij, de-risking en administratieve rompslomp is helemaal niet nodig. Een rondje langs de velden leert dat geen van de betrokken partijen nog het nut ziet van risicoanalyse op basis van organisatiekenmerken. De maatregelen kosten te veel tijd en geld. Volgens schattingen is ruim duizend euro per jaar gemoeid om één enkele vereniging of stichting door te lichten. En de-risking is onwettelijk. Bovendien werken de maatregelen niet bij het voorkomen van witwassen en terrorismefinanciering:

  • De Hoge Raad der Nederlanden oordeelt in cassatie dat categoraal weigeren van een bankrekening niet wettelijk is toegestaan (https://uitspraken.rechtspraak.nl/inziendocument?id=ECLI:NL:HR:2021:1652);
  • De Nederlandsche Bank (DNB) is ontevreden over de activiteiten van banken om witwassen en terrorismefinanciering te voorkomen. Deze toezichthouder verlangt dat banken en PSP’s meer gaan doen;
  • De Nederlandse Vereniging van banken (NVB) stelt dat de aanpak die nu aan banken en PSP’s wordt opgelegd weinig zinvol is (https://fd.nl/politiek/1420772/banken-witwasaanpak-moet-zinvoller-worden);
  • De Belastingdienst, FIOD en AIVD stellen dat terrorisme en witwassen goed zijn te bestrijden met risicogericht toezicht op maat. Deze organisaties zouden die taak met wat extra werknemers heel goed kunnen uitvoeren (https://www.rendement.nl/goede-doelen/nieuws/vrijwilligers-hebben-handen-vol-aan-wet-en-regelgeving.html). Verenigingen en stichtingen komen dan alleen in de problemen als ze daadwerkelijk vreemd gedrag vertonen en niet op basis van kenmerken als rechtsvorm, grootte, projectland;
  • En de Financial Intelligence Unit stuurt adviezen hoe banken zo effectief mogelijk de verdachte transacties kunnen vinden, maar daar luisteren banken niet naar. Dankzij hoge boetes zijn zij bang voor De Nederlandsche Bank en vrezen voor hun banklicentie.

Taak voor minister Kaag
Het wachten is op de persoon die met de vuist op tafel slaat en verklaart dat het genoeg is geweest. Als baas van zowel FIU als DNB is minister Kaag daarvoor de aangewezen persoon. Zij zou opdracht moeten geven om de leidraad van de Financial Intelligence Unit tot norm te verheffen waarop De Nederlandsche Bank dan toezicht houdt.

Zij zou een belangrijke weeffout in de Wwft moeten herstellen. In de Europese wetgeving rondom witwassen en terrorismefinanciering en in de richtlijnen van de FATF staat: ‘banks and PSP’s should report suspicious transactions to the Financial Intelligence Unit’ (geparafraseerd). In de Wwft is deze zin vertaald als: ‘Banken en PSP’s moeten ongebruikelijke transacties rapporteren bij de FIU’. Maar er ligt natuurlijk een wereld van verschil tussen verdacht en ongebruikelijk.

Als je het Scheermes van Hanlon (‘Schrijf nooit aan kwade opzet toe wat afdoende verklaard kan worden door slordigheid’) toepast voorkom je complottheorieën, maar wordt het nog niet veel beter. Dan doemt een rijtje vragen op: wie heeft die vertaling gemaakt? Waarom heeft niemand dat gecorrigeerd? Wat is het probleem om dat nu alsnog snel aan te passen?

We moeten snel een goede vertaler gaan vinden. EU-FISMA (een onderdeel van de Europese Commissie) bereidt namelijk een nieuwe set antiwitwas-regels voor die een extra laag administratieve lasten oplegt aan banken en payment service providers. Dit onder het mom van bescherming van de Europese interne markt. Banken en PSP’s hebben nu al onvoldoende mankracht om de controles uit te voeren. Je hebt dan ook geen kristallen bol nodig om te voorspellen wat er gaat gebeuren als die extra administratieve laag wordt toegevoegd. Nog meer controles.

Shrinking Space for Dutch Civil Society is dan een doorgaand proces; de ruimte voor het maatschappelijk middenveld zal verder krimpen. Daarom blijven wij, samen met andere brancheorganisaties, de overheid benaderen met brieven en petities, schrijven wij artikelen in de pers, laten we Kamervragen stellen en kaarten wij de problemen voor het maatschappelijk middenveld aan.

 

Naschrift van de auteur:

Dit artikel is een bewerkte versie van een artikel dat verscheen in Vakblad Fondsenwerving. In die eerdere versie van het artikel is de relatie tussen Human Security Collective en het Ministerie van Buitenlandse Zaken te veel versimpeld. Human Security Collective houdt zich – vrijwel sinds haar oprichting – wél bezig met de gevolgen van FATF, maar heeft hiertoe geen opdracht gekregen van het Ministerie en ontvangt hier evenmin subsidie voor. HSC streeft uitdrukkelijk naar onpartijdigheid op het FATF-dossier.

Ambtenaren van de Ministeries van Financiën en Buitenlandse Zaken zijn wél al jaren vaste deelnemers aan de Ronde Tafels die HSC organiseert rondom het FATF-dossier. Sterker nog, zij zijn sinds 2019 mede-ondertekenaar van de dialoog. Ook ontvangt HSC wel geld van het Ministerie, maar dat is uitdrukkelijk voor andere (specifieke) werkzaamheden.

Het betoog dat minister Kaag op de hoogte had moeten zijn van de negatieve gevolgen van FATF voor het maatschappelijk middenveld blijft gehandhaafd.